–– მერაბ, ერთ-ერთ ლექციაში, რომელიც ცნობიერების პრობლემებს ეხებოდა, თქვენ საუბრობდით ერთგვარი „რეალური ფილოსოფიის“ შესახებ, რომელიც ყოველთვის არსებობს, თუნდაც არაცნობიერად, ვთქვათ, მეცნიერული ცოდნის საფუძვლად.

ვფიქრობ, იგივეა მართებული ხელოვნებასთან მიმართებით, და საერთოდ, ადამიანის შემოქმედი სულის ნებისმიერ გამოვლენასთან. რამდენად სამართლიანია ეს თქვენი აზრით და როგორ გამოიყურება ფილოსოფოსის თვალში ეს და სხვა გამოვლინებები?

–– ოდნავ გადავასხვაფერებდი: კონკრეტული შინაგანი მიდგომა, ცნობიერების შინაგანი ფორმა ყველა ადამიანს გააჩნია, რომელიც აზრითაა დაკავებული და აზრს წარმოქმნის. ამ სიტყვის ფართო გაგებით ეს შეიძლება იყოს ფილოსოფიური ტრაქტატიცა და მხატვრული ნაწარმოებიც. რადგან, ხელოვნებასა და ფილოსოფიაშიც ადამიანი საბოლოოდ დაკავებულია ერთი და იმავეთი – აცნობიერებს საკუთარ თავს.

–– თუმცა, ვფიქრობ, რომ დღეს ეს მრავალისათვის არცთუ ისე ცხადია. მხატვრული ტექსტი არ აღიქმება, როგორც მოაზროვნე, ფილოსოფიით დაკავებული ცნობიერების პროდუქტი, განსაკუთრებით არავერბალურ ხელოვნებებში...

–– რას ვიზამთ, ჩვენ გვაქვს მოთხოვნილება, თითქმის მანია, ყველაფერი თვალსაჩინოდ წარმოვიდგინოთ; ჩვენ თვით აზროვნებაც წმინდად ვერბალურ ოპერაციებზე დაგვყავს. ამას გარდა, ჩვენს მეხსიერებაში მყარად აქვს ადგილი დამკვიდრებული ტრადიციით გამომუშავებულ „უნართა ნომენკლატურას“ ადამიანისა. ჩვენ ვასხვავებთ გრძნობას აზრისგან, ნებას – გრძნობისგან, ინტუიციას – ლოგიკისგან და ა.შ., მაგრამ სინამდვილეში ყველა ეს განსხვავება მხოლოდ აზროვნებაზე ჩვენი დაკვირვების პროდუქტია, და კიდევ – შრომის ისტორიულად არსებული დანაწილებისა. ლოგიკა მარტივია – თუ არსებობს განსხვავებული უნარები, მათ უნდა შეესაბამებოდეს განსხვავებული ფიგურები: მეცნიერი, არტისტი, პოლიტიკური მოღვაწე... მათ შორის, ფილოსოფოსიც. სინამდვილეში კი, აზროვნების აქტი სრულდება ცნობიერების გლობალურ კავშირობათა ველში. ჩვენ აზრისა და გაგების მდგომარეობის შესახებაც კი შეგვიძლია ვისაუბროთ.

მოდით ეს პრობლემა რიგიანად გავშალოთ. ვიმეორებ, არსებობს თვითცნობიერების ერთგვარი შინაგანი სქემა, ვიტყოდი, მოაზროვნის შინაგანი ხატი (აქ ზედმეტი დაძაბულობის გარეშე შეგვიძლია ვთქვათ „ხელოვანი“ – ის ხომ ყოველთვის რაღაცნაირად აცნობიერებს საკუთარ თავს, საკუთარ ადგილსა და საკუთარი შრომის შედეგს სამყაროში, ენასა და კულტურულ ტრადიციაში). ეს თვითცნობიერება უცილობლად, განსაზღვრული წესით ფიქსირდება, როგორც სტილისტიკაში, ისე შემოქმედების შემადგენელში. თუ ამას არ გავითვალისწინებთ, რიგიანად ვერ გავიგებთ, ვთქვათ, განსხვავებას კლასიციზმსა და რომანტიზმს შორის, ან გადასვლას რეალისტური აღწერიდან მოდერნისტულზე... შემოქმედის ზნეობრივი მოტივებიც კი უშუალოდაა დამოკიდებული იმაზე, თუ საკუთარი თავის როგორ ხატს აგებს ის და როგორ კრისტალიზდება იგი შემოქმედების „შეიარაღებაში“. მაგალითად, შემოქმედი შესაძლოა საკუთარ თავს აცნობიერებდეს წინასწარმეტყველად და, შესაბამისად, მისიონერული დამოკიდებულება ჰქონდეს საკუთარი საქმისა და სიტყვისადმი.

მაგრამ უნდა ვიცოდეთ, რომ ასეთი დამოკიდებულება თავისი არსით სოციალურ-უტოპიურია, რასაც ვხედავთ კიდეც ზნეობრივად ორიენტირებული რუსული ლიტერატურის მაგალითზე, რომელიც ასეთ მიდგომას ეყრდნობა. პირიქით, შესაძლებელია განსხვავებული, გაცილებით უფრო მოკრძალებული დამოკიდებულება სიტყვისადმი: პირად-ინდივიდუალური, როდესაც პირველ პლანზე გამოდის სიტყვის, როგორც ასეთის, პრობლემა. ესაა მსახურების პოზიცია, რომელიც თავისი მოკრძალებით ახლოსაა ე.წ. „ხელოვნებასთან ხელოვნებისთვის“. აი, შესაძლებლობათა რაოდენ დიდი ასპარეზი იშლება...

–– მოკრძალებული „ხელოვნება ხელოვნებისთვის“! მაგრამ ჩვენ თითქოს მივეჩვიეთ, სხვაგვარად გვესმოდეს... და კიდევ, ასევე, ხომ არ არის შემოქმედის ხატზე დამოკიდებული ისიც, რასაც ჩვენ ქმნილებიდან ამოვიკითხავთ ზნეობრივი იმპულსებისა და იდეების სახით?

–– სრული სიმართლეა: ჩვენ ველოდებით და ვკითხულობთ გაკვეთილს – ეს გარდუვალი მეორე მხარეა ხელოვანის მისიონერული მიდგომისა. ის ემსახურება არა სიტყვას, არამედ ერს, ერთგვარ ჭეშმარიტებას ატყობინებს მის [ერის. – მთარგმნ.] შესახებ, რისი გაცნობიერება მას თავად არ ძალუძს თითქოსდა უასაკობიდან გამომდინარე, გამოდის რა მზრუნველობის ქვეშ მყოფი ბავშვის როლში. ხელოვანი (ან მოაზროვნე) კი ასეთ დროს მამის როლს ირგებს, ზრდასრული მზრუნველისა – შენ ფიქრობ ბავშვის ნაცვლად და გულშემატკივრობ ბავშვს, მის ნაცვლად ხარ სინდისიერი და გონიერი. ესაა ოდინდელი, კლასიკური მიდგომა და ჩემი აზრით – სრულიად არადემოკრატიული. სიტყვის, როგორც ასეთის, მსახურება კი გაცილებით უფრო მოკრძალებულია, გულისხმობს პირად პასუხისმგებლობასა და თანასწორობას მსმენელთან, რაც დემოკრატიულობის ერთ-ერთ გამარჯვებად მიმაჩნია ხელოვნების სფეროსა და კულტურაში ზოგადად.

–– მაშინ გამოდის, რომ „წმინდა ხელოვნება“ – არც ისე მაღალფარდოვან-ესთეტური და თვითღირებული თამაშია, რომელიც განყენებულია მკითხველისა და მაყურებლისგან. პირიქით, ის უბრალოდ თანამონაწილეობას მოითხოვს, ითრევს რა დიალოგურ ურთიერთობებში. თუმცაღა, მაპატიეთ, მე გამუდმებით გაწყვეტინებთ...

–– არა, არა, ეს ძალიან კარგია, – ეს საუბრის მიმდინარეობას განსაზღვრავს, გვიჩვენებს რა გამოძახილისა და გაგების შესაძლებლობას. თუ მე შევუდგები რაღაცის გადმოცემას, რაც მსმენელის სულში თავისთავად არ „იხარშება“, თუკი ის რაღაც თავისას ვერ შეიცნობს ჩემს სიტყვებში, მე ამით სწორედ დემოკრატიულობის პრინციპს დავარღვევ, რომელიც, ჩემი აზრით, დამახასიათებელი უნდა იყოს სწორედ თანამედროვე, კლასიკურთან შედარებით მრავალი აზრით შეცვლილი ფორმისათვის ინტელექტუალური შრომისა.

–– რა სახის „რეალური ფილოსოფია“ დგას ჩვენი ამჟამინდელი გუნება-განწყობილებისა და თვით გრძნობების მიღმა?

–– იცით, თუკი მე დღეს, აქ და ახლა მსურს გავიგო, სად ვარ და საით მივდივარ ჩემს თანამოქალაქეებთან ერთად, მა- შინ შემდეგი წერტილიდან უნდა დავიწყო: XX საუკუნეში ყოველ ჩვენგანს დაემართა ის, რისი დავიწყება და პატიება არ შეიძლება... მაგრამ, ამასთან არსებობს ჩემი მსჯელობის კიდევ ერთი პირობა. ჩვენი დღევანდელი პრობლემები დღეს არ წარმოშობილა. მათ, ასე ვთქვათ, უფრო დიდი დროითი განზომილება გააჩნიათ. ხოლო, როდესაც ჩვენს თანამედროვე სიტუაციას ამ განზომილების მიღმა აღვწერთ, მისი აღდგენის გარეშე, ჩვენ უბრალოდ უძლურები აღმოვჩნდებით იმის გაგებასთან მიმართებით, თუ რა ხდება ჩვენ თავს.

ფილოსოფია არის უნარი, გააცნობიერო სიცხადე. მაგრამ, როდესაც ჭეშმარიტი განზომილება გვახსოვს, რომელშიცაა რეალურად მოთავსებული ჩვენი პრობლემები, მე იძულებული ვიქნები ვისაუბრო საგნების შესახებ, რომლებიც თითქოს დაშორებულია, სინამდვილეში კი უკიდურესად ახლოს დგას ჩვენთან.

ავიღოთ არა მეთოდოლოგიური, არამედ შინაარსობრივი პრობლემა: პრობლემა იდეებისა, – იდეების, რომლებიც ერს, ქვეყანას, ცივილიზაციას ამოძრავებენ. როდესაც მე სიტყვას „იდეა“ წარმოვთქვამ რუსული ისტორიის კონტექსტში, ავტომატურად ვათავსებ ჩვენს პრობლემურობას, ასე ვთქვათ, „ჩაადაევის წერტილში“. სწორედ ჩაადაევი დაინტერესდა ფილოსოფიურად პირველად იმით, თუ რამდენად მონაწილეობდა საერთოდ რუსეთი კაცობრიობის იდეურ მოძრაობაში, რით იყო აღფრთოვანებული თავად, საით მიდიოდა (ჩაადაევის მიხედვით ყოველი შესაძლო მოძრაობა ქრისტიანული ღერძის გარშემოა ორგანიზებული, თუმცა ჩვენ შეგვიძლია მოვწყდეთ ასეთ დაზუსტებას). მაგრამ კითხვა იდეების, როგორც ასეთების შესახებ, წარმოუდგენლად გართულდა. რადიკალურად შეიცვალა მათი შემადგენელი და თვით იდეათა წარმოშობის სტრუქტურაც შეიცვალა. აღმოჩნდა, რომ საზოგადოებაში მათი წარმოქმნა შეუძლიათ არა მოაზროვნეებს, არა ხელოვანთ, არა ინტელიგენციას, არამედ მასებს. ანუ, იდეების წარმოქმნას შეუდგნენ არა სპეციალიზებულ სფეროებში, არა მეცნიერებასა ან ხელოვნებაში, არამედ მათი სპონტანირება დაიწყო მასობრივ ცნობიერებაში.

მსგავსი ფენომენი შეგვიძლია შევნიშნოთ რუსული ისტორიის XX საუკუნეში. შეუდგნენ „პოჩვენიჩესტვოს“ [1860-იანი წლების რუსეთის ლიტერატურული და ფილოსოფიური მიმდინარეობა] ზოგი ემანაციის პერეფრაზირებას ერთგვარად „სულიერ-იდეურად“, მაგრამ არა იმ შინაგანი კანონების თანახმად, რომელთა მიხედვითაც ხდება იდეების პროდუცირება. და აქ მე ვუახლოვდები კიდევ ერთ საინტერესო წერტილს, ჩემთვის უმნიშვნელოვანეს ეპიზოდს ჩვენი სულიერი ისტორიისა – დოსტოევსკის გამოცდილებას. ის ჩვენთვის თანამედროვე ინტელექტუალური შრომის ერთგვარი პირველი მაგალითია. მსურს გაიგოთ, ის საკუთარ თავში პოულობს იდეებს, წარმოდგენებს, ზნეობრივ სტრუქტურებს, რომლებიც სრულებით არ ჩამოყალიბებულა იდეების ან ზნეობრივ სტრუქტურათა ჩვეული კანონების მიხედვით.

ის საკუთარი თავიდან დევნის ყველაფერს, რაც მისი ნების საწინააღმდეგოდ იყო მასში შეღწეული იმ დროის რუსეთისბრბოს ინსტინქტების სახით: მაგალითად, უცნაური, ფანტასტიური მოწიწება „დამცირებულთა და შეურაცხყოფილთა“ წინაშე. მან პირველმა დააყენა კითხვის ნიშნის ქვეშ ეს ლიტერატურული და ზოგადინტელიგენტური მანია (სხვათა შორის, არც ისეთი დემოკრატიული, როგორც ეს შესაძლოა ერთი შეხედვით მოგვეჩვენოს). მან იმას მიაქცია ყურადღება, რომ სიღარიბე – ესეც ფლობაა, ესეც ერთგვარი სიმაყე და სხვათა ჩაგვრის საშუალებაა. სიღარიბის ფლობით შესაძლოა ისეთივე ნაძირალად იქცე, როგორსაც სიმდიდრის ფლობა აყალიბებს. იმ დროს, როდესაც ინტელიგენტურ ზოგად შეხედულებაში თითქმის ავტომატურად იგულისხმებოდა: თუ ადამიანი ღარიბია, ის განსაზღვრების მიხედვითაა უბრალო და პატიოსანი; თუ ცუდად ჩაცმული და სოციალურად დამცირებულია, ე.ი. – ღირსებისა და საღი აზრის მატარებელია...

საქმე იმაშიც კი არაა, მართალია ეს თუ არა, არამედ იმაში, რომ ერთგვარი აპრიორული და თითქმის არაცნობიერი მიდგომა მუშაობს, რომელიც მზა ფორმით არსებობს და ქცევის კოდექსს აწესებს.

და აი, დოსტოევსკი პირველად ითრევს ასეთ ადამიანებს ერთგვარ მორევში, წისქვილში, საიდანაც ისინი სრულიად წარმოუდგენელი იერით გამოდიან. პერსონაჟის ყოველი ნამდვილი აზრი ან მახასიათებელი მასთან არა წინასწარ მოცემულია, არამედ ვლინდება ქმნადი ტექსტის ცეცხლში – იბადება მხოლოდ გონებისა და სულის მოძრაობაში. ამიტომაცაა, მაგალითად, რომ „ეშმაკთა“ პრობლემა მისთვის უმალ სულის განსაზღვრული წყობის პრობლემაა, ვიდრე სოციალური დაპირისპირებისა...

მაგრამ დოსტოევსკის ასეთი სულიერი გამოცდილება ისტორიულ წუთს საბედისწერო გზით დარჩა თითქმის შეუთვისებელი, გამოტოვებული რუსული ინტელიგენციის მიერ.

–– როგორც ჩანს, ასეა. მაგრამ, რატომ უკავშირებთ ასე პირდაპირ ამას იდეის პრობლემას, რომლის შესახებ შევუდექით საუბარს?

–– დოსტოევსკისთვის იდეის შინაარსობრივი მომხიბვლელობა არ წარმოადგენდა თავისთავად ნაგულისხმევ კრიტერიუმს. ასევე საჭირო იყო იმის გაგება, თუ როგორია ის, ვინც ამას გამოთქვამს, რა შინაგანი უფლებები და საფუძველი გააჩნია; გაგება იმისა, საერთოდ არის თუ არა შესაძლებელი სხვათა სწავლება მხოლოდ რაიმე სახის მაღალ იდეათა საფუძველზე, თუ საკუთარ თავს მთლიანად არ ჩამოხვალ. ჯამში, საუბარი იმის შესახებაა, შესაძლებელია თუ არა საზოგადოების, კოსმოსის ცხოვრების აწყობა – თუ დოსტოევსკის ტერმინოლოგიას გამოვიყენებთ – ადამიანის პაწაწინა გონების ევკლიდურ უჯრედზე.

–– აქ, ალბათ, უნდა დავაზუსტოთ, რომ საუბარია არა ადამიანის გონების დამცირებაზე ზოგადად, არამედ გონების განათებაზე მის მრავალშინაარსიანობასთან მიმართებით. და შეგნება, რომ გონების ასეთი განათება შემდეგ გაუთვალისწინებელ გამოძახილს პოულობს დაშორებულ და გლობალურ შედეგებში.

–– ცნობიერებისა და თვით იდეების სტრუქტურაში ადგილი აქვს მრავალშინაარსიანობას, ანუ მრავალშრიანობას. სწორედ ამის გამო წარმოდგება მოაზროვნის წინაშე მთელი ტანით პასუხისმგებლობის პრობლემა. გააცნობიერო, რაოდენ რთულ და დელიკატურ ინსტრუმენტს იყენებ და რა შედეგამდე შეიძლება მიგვიყვანოს მასთან თვითნებურმა დამოკიდებულებამ, პროფესიონალის (რასაკვირველია, ხელოვანსაც ასეთად მივიჩნევთ) უპირველესი ვალდებულებაა.

თუ აზრის აქტი (ფართო გაგებით, მხატვრული შემოქმედების ჩათვლით) მისი სირთულისა და სამყაროში განსაკუთრებული მდგომარეობის სრული შეგნებით ხორციელდება, მაშინ უბრალოდ შეუძლებელი შეიქნება გამოთქმები, რომლებითაც ჩვენი ყოველდღიურობაა სავსე: არ მიფიქრია, არ მსურდა, არ მიგულისხმია... ისინი შეუძლებლად იქცევა ქვეყნის ინტელექტუალთა ენაში, თუკი აღზრდილია ჭეშმარიტი პასუხისმგებლობა, თუ არსებობს ფიქრის, განყენებული აზროვნების ტრადიცია... 

პირადად მე სრულებით არ მესმის, როგორ არ უნდა კანკალებდე ამ პასუხისმგებლობის წინაშე. არ მესმის, როგორ არ შესწევს ინტელიგენტ ადამიანს იმის უნარი, რომ ნაწილობრივ მაინც გააიგივოს საკუთარი თავი ერთგვარ უზენაეს მსაჯულთან, რომელიც მასში ყველაფერს ხედავს. „ნორმალური“ ადამიანი საკუთარ თავში მრავალ ჩამნაცვლებელ წარმონაქმნს, ჩანაცვლებას ატარებს – თავის ნამდვილ მდგომარეობასა და იმას შორის, როგორც ამას ის ხედავს. თვლის, რომ უყვარს, მაგრამ სინამდვილეში – სძულს. მაგრამ უბედურება იმაშია, რომ ინტელიგენციის ცნობიერებაშიც სავსეა ასეთი ჩანაცვლებები. სიტყვის სფეროში ეს იმით უკუიქცევა, რომ, მარტივად რომ ვთქვათ, ადამიანებს ღმერთის არ ეშინიათ. არ განიცდიან შიშსა და სირცხვილს ერთგვარი უმაღლესი ინსტანციის, ჭეშმარიტების წინაშე. მაგრამ უამისოდ არ აიგება არც ერთი ნორმალური სტრუქტურა ცნობიერებისა, არ ყალიბდება ღირებულებათა იერარქია. შენ შეგიძლია განსაზღვრული ადგილი დაიკავო სამყაროში, თუკი შენში ან შენ წინაშე ერთგვარ უმაღლეს წერტილს გრძნობ, – და მაშინ ყველაფერი შენი საქმეა, და ვერაფრის შესახებ იტყვი: „ამაზე არ მიფიქრია...“

„შევაქციოთ“ პრობლემა. ტრადიციული ევროპული კულტურის უღრმესი ღირებულება ცხად ცნობიერებაში მდგომარეობს: ყველაფერი, რაც სამყაროში ხდება, დამოკიდებულია შენს პირად ძალისხმევაზე, შესაბამისად, შენ არ შეგიძლია იცხოვრო სამყაროში, სადაც უცნობია წყაროები, რომლებიდანაც შენთან მოვლენები მოდის...

–– და კიდევ ერთხელ შევაქციოთ. ეს ნიშნავს საკუთარ თავზე სხვათა თავისუფალი ნების გამოვლინებას გრძნობდე, შესაბამისად კი გქონდეს ქმედებისა და აზროვნების თავისუფლება. მაშინ ის უპასუხისმგებლობა, რომლის შესახებ ვსაუბრობთ, არის სულის არათავისუფალი მდგომარეობის ერთ-ერთი ხატი...

–– სამწუხაროდ ასეა... სხვათა შორის, ამის შესახებ მსჯელობდა როზანოვი, ერთ-ერთი უჭკვიანესი მოაზროვნე. ის გარედან დახმარების მარად მოლოდინს თვით ცნობიერების სტრუქტურაში პოულობდა, რუსული მენტალობის ტიპში. ეს ერთგვარი სულიერი პარაზიტიზმია, რომლის საფუძვლად საკუთარი თავისადმი უპატივცემულობა დევს. აი, რა იმალება მარადი არათავისუფლების უკან...

–– მაგრამ, გარდა ამისა, ვფიქრობ, ასევე დგება საკითხი თვით იდეათა პასუხისმგებლობისა, რომლებიც ადრე თუ გვიან თავის უკანა მხარეს გვიჩვენებენ.

–– იცით, თუ პროფესიონალის, ანუ იმ ადამიანის ბაგეთაგან, რომელიც თავისუფალია მძიმე ფიზიკური შრომისგან, რაც სხვა არაფრის ძალებს გიტოვებს, ადამიანისა, ვინც კულტურის ინსტრუმენტებთან დგას, ჩვენ გვესმის: „მე ეს კი არ მინდოდა...“, მე შემიძლია ასე ვთქვა: ეშმაკი თამაშობს ჩვენით, როდესაც ზუსტად არ ვაზროვნებთ. აზროვნების სიზუსტე მისი ზნეობრივი ვალდებულებაა, ვინც აზროვნებასთანაა ნაზიარები. ახლა ამ თვალსაზრისით შევხედოთ XX საუკუნეს, როდესაც მასობრივი იდეოლოგიური წარმოება სახელმწიფო მშენებლობის დონეზე ავიდა და თანხვედრაშია მასთან. იდეოკრატულ სახელმწიფოთა და მათი საქმიანობის შედეგის ფენომენის წინაშე, საქმიანობისა, რაც ჩემს უპატიებელ მეხსიერებას მიმართავს (როგორც ვთქვი, მისადმი მიმართვიდან იწყება დღეს აზრის ნებისმიერი აქტი), ჩვენ ვხედავთ ინტელიგენციის ღალატის ფანტასტიურ სურათს.

–– ღალატისა – ვის ან რის მიმართ? ხალხისა? თუ საკუთარი თავის, კულტურისა და ისტორიის წინაშე ვალდებულებების?

–– დიახ, დიახ, მე ვგულისხმობ საკუთარ პროფესიონალურ ვალდებულებათა შეუსრულებლობას. 20-30-იანი წლები – სამარცხვინო პერიოდია ევროპული ინტელიგენციის ისტორიაში, მისი კაპიტულაცია ყველა სახის „დემონებისადმი“ (ეს კი ერთგვარი კოსმოპოლიტური ფენომენია. რასაკვირველია, არა იმ აზრით, რომ რომელიღაც „კოსმოპოლიტებმა“ შემოიტანეს იგი რუსეთში, არამედ იმით, რომ ეს საერთაშორისო მასშტაბის მოვლენაა).

–– ინტელიგენციის პროვიდენციალური დანაშაულის შესახებ საუბრისას ჩვენ თითქმის ვუერთდებით „ეტაპების“ («Вехи») ავტორთა პათოსს – სტატიათა ცნობილი კრებულისა რუსული ინტელიგენციის შესახებ.

–– დიახ, მასში მართლა შეიძლება მატარებლის დაწევა, რომელმაც ჯერ კიდევ „დოსტოევსკის“ ეპოქაში გაგვასწრო. შევხედოთ საკუთარ თავს, როგორც იდეათა გენერატორებს და კითხვის ქვეშ დავაყენოთ საკუთარი უფლება, ვუხელმძღვანელოთ ვინმეს, ვუგულშემატკივროთ ვინმეს...

–– სხვა სიტყვებით, „Вехи“ – ინტელიგენციის მონანიებაა.

–– არცთუ მთლად. უმალ, აქ უფრო სინანულია – სინანული ხომ უსასრულოდ შეიძლება. სხვათა შორის, ქართულ ენაში ამ ორი ცნებისთვის ერთი სიტყვა არსებობს... ამგვარად, ეს იყო მონანიების პირველი მცდელობა – არა რაიმე შესრულებულ აქციებში, და არც კეთილმოწყობილი და მშვიდი ცხოვრებისთვის...

–– ხალხის წინაშე დანაშაულის მარადი კომპლექსი...

–– დიახ... აქ კი უფრო მეტად არის დანაშაულის გრძნობა იმ ცნობიერებისთვის, რომელიც გამოიმუშავეს და რომლითაც ცხოვრობდნენ. მართლაც, ჩემთვის რთულია მეტად „ჭუჭყიანი“ და დაბინძურებული, მოუწესრიგებელი ცნობიერების წარმოდგენა, ვიდრე ჩვენს ინტელიგენციას ჰქონდა საუკუნის დასაწყისში – ვგულისხმობ მის რაზნოჩინო-რადიკალურ ნაწილს.

–– თუმცა, შეუძლებელია არ გავიხსენოთ, რომ „Вехи“-მ მწვავე კრიტიკა გამოიწვია, როგორც მარჯვნიდან, ისე მარცხნიდან, მას ლიბერალური რენეგატობის ენციკლოპედიაც კი უწოდეს, ის ხომ 1905-07 წლების რევოლუციური დაკნინების ტალღაზე გამოჩნდა...

–– დიახ, ეს ცნობილი ფაქტია... მაგრამ, იცით, მე სხვა პრეტენზიებიც მაქვს „Вехи“-ს ავტორთა მიმართ. ისინი თავადაც კი აღნიშნავენ ყრუდ: ინტელიგენციის ერთ-ერთი „ცოდვა“ ისიც არის, რომ მან არ შექმნა ავტონომიური აზრის, ავტონომიური სულიერი ცხოვრების სფერო, ანუ სფერო პიროვნების, როგორც სულიერი ერთეულის, ავტონომიური არსებობისა, რომლის უკან აღმართული იქნებოდა ტრადიცია, იდგებოდნენ მოაზროვნე თაობები, რომლებმაც შექმნეს მემკვიდრეობითობა, რომელშიც შენ ერთვები და რომლის წინაშე პიროვნულ და პროფესიონალურ პასუხისმგებლობას გრძნობ. თუმცა, ეს ამოცანა ვერც მართლმადიდებელმა ეკლესიამ შეასრულა, რომელიც სახელმწიფო ხელისუფლებას იყო მიკედლებული.

მაგრამ, არის კიდევ რაღაც, რის შესახებ ისინი არ საუბრობენ და რასაც მე მოკლედ აღვნიშნავდი, როგორც „ველიკოდერჟავულობას“. მხედველობაში მაქვს ის ფაქტი, რომ ინტელიგენცია, მათ შორის, ლიბერალური, განიცდიდა ძლიერი ხელისუფლების მოთხოვნილებას, რომელიც დაიცავდა მას ველური და გაუნათლებელი ხალხისგან... გამოვიყენებ სადღაც ამოკითხულ შესანიშნავ მეტაფორას: „გონებისა და ფურიის კავშირი“. მრავალი იქიდან, რაც ჩვენს თავებში იხარშება, წარმოადგენს ასეთი არაბუნებრივი კავშირის პირმშოს, შეუთავსებელ სტიქიათა რაღაც უცნაური ურთიერთქმედებისა. და აი – გონება მიეკედლა სახელმწიფოს, რომელიც იცავს მას ფურიისგან, ამით კი სახელმწიფოს გადასცა თავისი ზოგი განუშორებელი ფუნქცია. ის, რაც გონების გამგებლობაში უნდა დარჩენილიყო, თვითკრიტიკის ნიშნის, მუდმივი დაეჭვებისა და გადამოწმებისქვეშ – სახელმწიფოებრივი გრანიტით შეიმოსა, გაიყინა სახელმწიფო პროგრამების სახით.

–– მაგრამ თქვენი მოსწრებული მეტაფორა ალბათ შესაძლებელია სხვაგვარადაც წავიკითხოთ, თუ ფურიების ქვეშ გონგარეშეს, კოლექტიური არაცნობიერის სტიქიას გავიგებთ.

–– დიახ, ესეც. უკვე „Вехи“-მდელი ინტელიგენცია, მისი სერიოზულად მოაზროვნე ნაწილი აქცევდა ყურადღებას რუსული ცხოვრების ასეთ პარადოქსულ ფენომენს: ხალხის გაუნათლებლობა და განათლების არასახალხოობა. სწორედ ამაშია საქმე, რომ ისტორიულ ბედისწერათა გადაჯაჭვულობის გამო რუსეთში კულტურა დიდხანს არსებობდა მხოლოდ უცხოელის უფლებებით. სხვათა შორის, აქიდან მოდის „ხალხისა“ და„ინტელიგენციის“ განსხვავება, რაც არსებითად პატრიარქალურ-პროვინციულია. ის თითქმის არ არსებობს ევროპულ კულტურაში, ასეთი სიტყვაც კი არ არსებობს, რომელიც, როგორც ცნობილია, რუსულ ენაში წარმოიშვა. მაგრამ კვლავ გავიხსენოთ განზომილება – ჩვენს პრობლემებს, სულ ცოტა, ნახევარსაუკუნოვანი ასაკი აქვთ.

ლუნინმა ლაკონური ფრაზით თითქმის ამოწურა ის, რაც ჩვენ ჯერ კიდევ უნდა განვმარტოთ (მას კი ელვასავით დამაბრმავებელი ფრაზების გესლიანი მანერა გააჩნდა): „ყველა ჩვენ – ეკატერინე II-ის ნაბიჭვრები ვართ“. გავიხსენოთ: იმპერიულ მონოლითში, განსაკუთრებული ბუნების ვეებერთელა სხეულში წარმოიშვა ადამიანთა ერთი ციცქნა ფენა, შემდგარი სულ რაღაც ასიოდე არისტოკრატული ოჯახისგან, რომელმაც საოცარი ენერგიის, ინიციატივის, ტალანტისა და თავისუფლების სიყვარულის შენადედი გამოავლინა. მათი მსახურება და თვით ცხოვრება იყო კულტურის ფენომენი (ცხოვრების სტილის მიხედვით პუშკინსა და კავალერგარდს ვერ გაარჩევთ).

მაგრამ დიდ, მკვრივ სხეულში ამ „შამპანურის ბუშტუკების“ სრული უადგილობის გამო თითქმის მყისვე, რამდენიმე ნაბიჯის შემდეგ, ჩნდებიან „ზედმეტი ადამიანები“. უკვე გრიბოედოვი წერს კარიკატურას მთელ ამ „დუღილზე“ (ჩაცკი მე სახელდობრ ასე მესმის); თვით გრიბოედოვიც უკვე ცხადად ზედმეტია. რას შეიძლება ის ემსახუროს? რომელიღაც წარმოსახვით იმპერიას, რომელსაც თითქოს უნარი შესწევს უახლეს სამრეწველო ავანტურებში გადაეშვას! ის აცნობიერებს თავის სრულ აბსურდულ უსარგებლობას...

კიდევ რამდენიმე ნაბიჯის შემდეგ გაჩნდება ადამიანის სრულიად ახალი ტიპი: როგორც მე მას ვუწოდებ, – „ამაღლებულის იდიოტი“ ან „ოცდაცამეტი უბედურება“ – ოდნავ გაკულტურებული უმეცარი, რომელიც საკუთარ ხელებსა და ფეხებზე იმტვრევს ცხვირს, და საკმაოდ აგრესიული...

–– ე.ი. თუ ლიტერატურულ „რეგისტრაციას“ მივანიჭებთ – ეპიხოდოვის ტიპი.

–– დიახ, დიახ, სწორედ ეპიხოდოვებთან, ცნობიერების ამ ტიპთან გვაქვს ხშირად საქმე სხვადასხვა ვარიანტებში: რევოლუციურიდან ქურდულამდე.

–– თუმცა, თუ თქვენი ისტორიულ-კულტურული ექსკურსის ლოგიკას გავყვებით, ჩეხოვმა ეპიხოდოვის ხასიათით უპასუხა არა მხოლოდ შორეულ, არამედ თავის უახლოეს წინამორბედებსაც. და ასეთ დროს შესაძლოა კითხვის დასმა: ასეთივე „უბედური ცნობიერება“ (ჩვენი საუკუნის ტერმინებით თუ ვისაუბრებთ) ხომ არ ჰქონდათ ეპიხოდოვთა დემონურ ან გმირ წინაპრებს?

–– კვლავ დოსტოევსკის მივმართავ. რუსი დონ კიხოტის შესახებ მისი უწყინარი ჩანაწერების შიგნით იქმნება თითქოს საპირისპირო გრიმასა (მაინც გასაოცარია, როგორ განსხვავდება მასთან რეფლექსიის დონე რეალური შემოქმედებისგან!), რომელიც მომავლის ეპიხოდოვებს განჭვრეტს. ჰყავს მას შავად ნაწერი, მაგრამ მეტისმეტად გამომსახველობითი პერსონაჟი, კარტუზოვი, რომელიც შემდეგ „ეშმაკნიში“ ლებიადკინის სახით გამოჩნდა (ცნობილი ლექსის, „მშვენიერებამ მოიტეხა ფეხი“, ავტორი თავიდან სწორედ ეს კარტუზოვი იყო). და აი, დოსტოევსკი ჩანაწერებში ამბობს შესანიშნავ, შორსმჭვრეტ ფრაზას: „სუფთა სინდისის ფანატიკოსი“ – და უმატებს, რომ ის რევოლუციონერად იქცეოდა, რაიმე განათლება რომ მიეღო... ასეთი კარტუზოვ-ეპიხოდოვები თავის ბნელ, შიგნიდან თმით დაფარულ ცნობიერებაში ამაღლებულ სიტყვებს აბრუნებდნენ (მაგალითად, სიყვარულის შესახებ, თანაც მოითხოვდნენ „კანონიერ სიამოვნებას“). ამ ნისლოვანებიდან მოხდა შემდეგ სხვა ტიპების კრისტალიზება, რომლებმაც „რაიმე განათლება“ მაინც მიიღეს, ანუ ისეთები, რომლებიც ამა თუ იმ მოდურ ფრაზეოლოგიას დაეუფლნენ და გადაწყვიტეს, რომ მათ კანონიერად ეკუთვნით ეს სამყარო. როგორ ამბობს კარტუზოვი თავისი ამაზონის შესახებ? „ასეთი სილამაზის გულისთვის მზად ვარ ოცდაათჯერ მოვკვდე“. ნაკლებად არა! ეს ხომ იგივეა, რაც ჯერ კიდევ „რევიზორში“ გაისმის: „მეცნიერებისთვის სიცოცხლეს არ დავზოგავ!“ ჩვენს საუკუნეში გვესმის ამის მონათესავე – ჰარმსის ტექსტებსა და ზაბოლოცკის პოეზიაში, ზოშჩენკოსთან, ბულგაკოვთან, პლატონოვთან.

–– მე ვფიქრობ, პლატონოვთან ოდნავ სხვაგვარადაა, ის ხალხის ცნობიერებაშია ჩაძირული, აღწევს რა თითქმის მითოლოგიურ სიღრმეებს. აქვე ვახსენებ ბროდსკის აზრს „ქვაბულის“ წინასიტყვაობიდან: პლატონოვი ცდილობს უტოპიის ანატომია გახსნას უტოპიის ენაზე, დაუმორჩილებს რა საკუთარ თავს აღწერის საგანსა და საშუალებას.

–– ნაწილობრივ ეს ასეც იყო. მაგრამ, გესმით, ეს იგივე შემთხვევაა, რაც დოსტოევსკისთან: თავისი ფანტასტიური სმენით, ენის თვით გენიის მიერ გატაცებული, პლატონოვი წერისას წვდებოდა და გვიჩვენებდა რაღაცას, რაც არ იცოდა თავისი რეფლექსიური ცნობიერების დონეზე, რაც შესაძლოა წინააღმდეგობაშიც კი ყოფილიყო მის შეხედულებებთან. აი, შენიშვნა, ფრაზა ერთი გმირის შესახებ (თუ არ ვცდები, „ქვაბულიდან“), დაახლოებით ასეთი: ნაცვლად იმისა, რომ საკუთარი სულის გაეგონა, მას ესმოდა ცნობიერების ხმაური, რომელიც რეპროდუქტორიდან იღვრებოდა...

–– დიახ, გენიალური შენიშვნაა, მასში უფსკრული იხსნება... მაგრამ ეს, როგორც ჩანს, უკვე სხვა რამის შესახებაა, სხვა ცნობიერების ხმაურის. ჩვენ საკმაოდ დავშორდით ინტელიგენციისა და მოაზროვნის ხატის პრობლემებს...

–– ჩემი აზრით, არც ისე დავშორებულვართ. „გონებისა და ფურიის კავშირი“, ესოდენ უცნაური, ნიველირებს და ანადგურებს, როგორც ინტელიგენციას, ისე ხალხს (ცნებათა სრული პირობითობისას). ახალ ეპოქაში მასები კულტურის შეთვისებას შეუდგნენ, როგორც რაღაც მათთვის კუთვნილისა, რაც შეგიძლია წაართვა მის მქონეს და დაისაკუთრო. მაგრამ საქმე იმაშია, რომ კულტურა, სული – დაუნაწილებელია.
ვერ დაანაწილებ იმას, რაც არ არის. ეს ისაა, რაც შენ არ გეკუთვნის, არამედ შეგიძლია მხოლოდ წამით დაეუფლო საკუთარ სულიერ მოძრაობაში. ეს კი ერთობ დემოკრატიული თვისებაა, მე ვიტყოდი, ღრმა (თუ გნებავთ, სახარებისეული): ადამიანთა თანასწორობა შრომაში და არა ფლობის თანასწორობა. მაგრამ მოუნდათ თანაბრად გაყოფა!

–– ასე ვთქვათ, შარიკოვის კომპლექსი...

–– სრული სიმართლეა. თანაც იმავე ენით, ენით ადამიანისა, რომელიც ძაღლისგან იქნა შექმნილი.

იცით, კულტურა ისეა მოწყობილი, როგორც პირამიდა. მისი ქვედა, უფრო განიერი შრეები კულტურდება, თანდათანობით გაივლის რა უფრო მაღალ შრეებს და მათ ენას შეითვისებს. 20-იან წლებში კი კულტურის პირამიდა ამობრუნებული იყო. ქვედა დონის ენა, ენა თითქმის არაცნობიერი მასისა, მთელი კულტურის სტანდარტულ, „ნორმალურ“ ენად იქცა, – ენად სახლმმართველებისა, რომლებსაც ბულგაკოვი და ზოშჩენკო აღწერდნენ. მაგრამ დროსთან ერთად ის იქცა არა მწერლური გამოხატვის საგნად, არამედ თვით ლიტერატურის ენად. სიტყვათა ზუსტად ის უძრავი ბლოკები, რომლებითაც, ჩემი აზრით, ვერც ერთი ჯანსაღი გონება მანიპულირებას ვერ შეძლებს, – მაგრამ ვიღაც ხომ იქ ლაღად გრძნობდა თავს! ისინი უკვე შემდეგ, თვით ცხოვრებაში იქცა ერთგვარ ქარაგმებად, თავისიანებს შორის თვალის ჩაპაჭუნების საშუალებად, რომლებმაც იციან, რა როგორ არის, – ანუ, ახალი ჯიშის ადამიანებისთვის, რომლებმაც ისწავლეს სარჩოს შოვნა არაფრის კეთებით. კლასი საბჭოთა ჩიჩიკოვებისა, რომლებსაც ჩვენ გაუგებრობიდან გამომდინარე ბიუროკრატები ვუწოდეთ...

გავრისკავ მტკიცებას, რომ არანაირი ბიუროკრატია ჩვენ არ გვაქვს, შესაძლოა მისი მხოლოდ მცირე გამონაზარდები. არადა, დასანანია! ბიუროკრატია ხომ კარგად ორგანიზებული მანქანაა, რომელიც გამორიცხავს თვითნებობას მის შიგნით. ჩვენ კი ყოველ ლოკალურ წერტილში გამუდმებით ვხვდებით წარმოუდგენელ თვითნებობას! თითქოს მთელი ეს ვეებერთელა ქვეყანა ემსახურება და იცავს ივანოვის, პეტროვის ან ჭიკვაძის შესაძლებლობას, იყოს დესპოტი და თვითნებობდეს თავის პატარა უჯრედში. საკმარისია ამ უფლების ხელყოფა, რომ ლეგიონები დადგებიან დასაცავად. რატომ? იმიტომ, რომ ქაღალდის გრიგალი, რომელსაც პარაფრაზით უწოდებენ ბიუროკრატიას, სინამდვილეში არის მილიონობით ადამიანის ჩიჩიკოვისებური გამოკვება. ან ეპიხოდოვისებური.

ორი ვარიანტია – ამაღლებულ-უნიჭო და ქურდული. მაგრამ ერთიცა და მეორეც ჰაერით ვაჭრობს და ჰაერით იკვებება. 

მნიშვნელოვანია იმის გაგება, რომ ჩვენ აქ საქმე გვაქვს არა ბიუროკრატიასთან, ამ სიტყვის ზუსტი აზრით, არამედ რაღაც განსხვავებულთან, რაც განსხვავებული ტერმინებით უნდა დავახასიათოთ. მათი საზოგადოებრივი აზრი ჯერ კიდევ გამოსამუშავებელია... უნდა გავიგოთ, რა კატეგორიებთან და რა ანთროპოლოგიასთან გვაქვს საქმე.

მრავალი ზნეობრივი და პოლიტიკური მოვლენა თავისი არსით ენობრივი წარმომავლობისაა. ის მოუთმენლობა გავიხსენოთ, რომელიც 20-30-იან წლებში აიძულებდა უკანმოუხედავად გაქროლილიყვნენ მომავლისკენ, რომელიც მიმზიდველად მოსჩანდა ჰორიზონტზე. ეს მოუთმენლობა მნიშვნელოვანწილად იყო წაქეზებული ენის მიერ, რომელშიც სწრაფად იქნა გავლილი და მოხმარებული ის ცნებები, რომლებიც გარედან იყო ნასესხები, მაგრამ შინაგანად რიგიანად შეუთვისებელი. მათ არ გააჩნდათ საყრდენი სუბიექტთა შინაგან განვითარებაში, რომლებიც მათით ოპერირებდა. სუბიექტებმა სინამდვილეში ხელიდან გაუშვეს ინტელექტუალური და სულიერი განვითარების რომელიღაც მომენტები, ენაში კი ყველაზე წინ აღმოჩნდნენ... ამ ენით „ვაჩქარებდით“ თვით რეალობას.

სწორედ მისი მეშვეობით უწევდნენ ანგარიშს მიმდინარე მოვლენებს, ხშირად კი ამ ენისათვის სრულიად უცხო რამ ხდებოდა. ასე რომ, რაოდენ უცნაურიც არ უნდა იყოს, დღეს ჩვენ უნდა გავაცნობიეროთ ენობრივი ბუნება ზოგი ზნეობრივი, სოციალური და ეკონომიკური განსაცდელისა, რომელიც ჩვენ წინაშე არსებობს.

კერძოდ, როდესაც ბიუროკრატებს აღარ ვუწოდებთ ჩვენს მტრებს („პერესტროიკის მტრები“), ჩვენ შევეჩეხებით აუცილებლობას, რაიმე რეალობით შევავსოთ ის სიურეალობა, რომელიცმილიონობით ადამიანის ცხოვრების პირობას წარმოადგენს, რომლებმაც ჰაერით ვაჭრობა ისწავლეს, ანუ მხოლოდ ქაღალდზე, სიტყვებში არსებული ვარიანტით რეალობისა. „ბიუროკრატთა ხელისუფლება“, რომელიც უნდა გადავტეხოთ, ეფუძნება ბატონობას გამოხატულებებისა, რომლებიც იმას ანაცვლებენ, რასაც გამოხატავენ:

–– ამისათვის ოდესღაც უკვე იყო მოგონილი ტერმინი – „ლოგოკრატია“.

–– ასეც შეიძლება. ამ ხელისუფლების ჩარჩოებში ყველაფერი ხდება მხოლოდ მომხდარი მოვლენების შესახებ შეტყობინებისთვის. და პირიქით: ხდება მხოლოდ ის, რის შესახებ შეგვიძლია სათანადოდ შევატყობინოთ, რაც შეიძლება გამოვხატოთ და რასაც წინდაწინ აქვს საჭირო გამოხატულება. მხოლოდ ამ მზა გამოხატულებასთან თანმხვედრს აქვს არსებობის უფლება: საქმეებსაც, გრძნობებსაც, აზრებსაც... ფანტასტიური იდეოკრატიული ხელისუფლება! რადგან მისი ძალაუფლება რეალობასა და გონებაზეც ფანტასტიურია ყველა აზრით. აქ კი ჩვენ შეგვიძლია და უნდა გამოვიყენოთ მასობრივი გაგების ისეთი უნიკალური საშუალება, როგორიცაა თეატრი.

–– უნდა ვაღიაროთ, რომ უცნაური და მოულოდნელი გზით ვუახლოვდებით თეატრის პრობლემას.

–– თუ თეატრის უნიკალური საშუალების გამოყენება გვსურს ჩვენი სოციალური და სულიერი პრობლემების გადასაჭრელად (ისინი კი, როგორც ვხედავთ, ხშირად თანხვდება თავისი ენობრივი ბუნებით) და თუ აზროვნებას დიდ ზომადობაში შევუდგებით, აღმოვაჩენთ, რომ თეატრის პრობლემა ჩვენთან განპირობებულია ერთი უცნაური გარემოებით: თვით ცხოვრებაა სრულად თეატრალური. ჩვენთან ხომ ყველა რაღაც როლს ასრულებს (ამ ცნებას ვიყენებ არა სოციოლოგიური, არამედ საკუთრივ თეატრალური მნიშვნელობით) – მე, მაგალითად, მზად ვარ ვამტკიცო, რომ სტალინი ასრულებდა სტალინის როლს... რუსი ქურდი კი (ისევე, როგორც ქართველი) იმით განსხვავდება ფრანგი ან იტალიელი ქურდისგან, რომ მეტად თამაშობს ქურდს.

–– მოულოდნელი თვალსაზრისია, რომ არ ვთქვათ – ექსტრავაგანტური. მაგრამ თქვენი ლოგიკის გაზიარებას შევეცდები.

–– მაშინ პირი ვუცვალოთ კითხვას: შეეცადეთ ამის გამოხატვა თეატრში – შეუძლებელია თამაში ქურდისა, რომელიც ქურდს თამაშობს.

ან, უკიდურეს შემთხვევაში, ეს მეტისმეტად რთულია – ითამაშო მოთამაშე. ჩემი აზრით, სწორედ ამიტომაა, რომ თანამედროვე მსახიობები ხშირად თამაშობენ ცუდად – რადგან გულუბრყვილოდ ცდილობენ თეატრში გამოხატონ ის, რაც უკვე ცხოვრებაში წარმოადგენს გამოხატულებას.

–– ავიტაცებ: ხოლო იმისათვის, რომ გამოსახულების გამოსახულება შევქმნათ, როგორც ჩანს, მოვისაკლისებთ შუალობის გარკვეულ მექანიზმებს – და ხელობის სპეციალურ უნარებს, ისევე, როგორც საკუთარი ცნობიერების განსაკუთრებულ მუშაობას.

–– რა თქმა უნდა. უბრალო რეალისტურ პუბლიცისტიკას ან სატირას, როგორც ჩანს, არ შესწევს უნარი, ასეთი სახის მოვლენებს გაუმკლავდეს, საჭიროა ხელოვნების განსხვავებული ფორმა. სხვაგვარად კი შედეგად სრულიად განსხვავებულს ვიღებთ, ვერ ვამჩნევთ რა ჩანაცვლებას: „მივდიოდი ერთ ოთახში, აღმოვჩნდი მეორეში“ – ჩვენი მარადი მარშრუტი – ან დოსტოევსკის ფორმულის, „წავიცხოთ და მოვინანიოთ“, მარადი გამეორება. ჩვენი ენერგია ხშირად იხარჯება ფიქციებზე: სულს ვიფლითავთ მოჩვენებათა გამო! იმის გამო, რაც არ არის. მე, მაგალითად, მოვყვებოდი იმის მტკიცებას, რომ არ ღირს ანგარებასთან ბრძოლა, რადგან ჩვენ არ გვაქვს ფული, ხოლო იმას, რაც რეალურად არსებობს, კეთილი ვინებოთ და სხვა სახელი ვუწოდოთ. სად იპოვით გობსეკს – მსხვილ და სახასიათო ფიგურას, რომელიც დრამატულად შეიძლება გამოისახოს? მხოლოდ მოჩვენებები...

მაგრამ, მე წარმომიდგენია ერთი ამოცანა, რომელსაც შეუძლია კულტურის სფეროში (იქნება ეს მოაზროვნის, დრამატურგის თუ რეჟისორის სამუშაო) ჭეშმარიტად პროფესიონალური მუშაობის გზაზე დაგვაყენოს. უნდა ვისწავლოთ საკუთარ თავს უბრალო, მაგრამ დრამატული კითხვა დავუსვათ (სხვათა შორის, კვლავ ჩაადაევისა): ვინ ვარ მე? მხოლოდ მოძრაობაში მოსვლით შეგვიძლია ჩვენი „დროებითი“ სირთულეების წყაროს მივუახლოვდეთ. თუ საკუთარ თავს კითხვის ქვეშ არ დავაყენებთ, მივიღებთ რა საკუთარ თავს ცხად მოცემულობად, ჩვენ ვერც წარსულისკენ დავიძვრებით, რომლის გაგებასაც ვცდილობთ, და ვერც მომავლისკენ, რომლის შექმნასაც ვაპირებთ.

წარსულში ჩვენ მხოლოდ ფესვს ვუდგამთ არსებულ ცრურწმენებს, მომავალი კი წარმოგვიდგენია, როგორც ვიგინდარებისა და ზომბების სასწაულებრივი გარდაქცევა თეთრ სამოსში გამოწყობილ ნათელ არსებებად. საიდან და როგორ გაჩნდებიან ისინი იქ? და საიდან მოდის ეს მარადი მოლოდინი რუსულ კულტურაში?

შენიშნეთ, აი ჩვენი ცნობიერების ორი საკმაოდ მყარი კომპონენტი. უპირველეს ყოვლისა, არასოდეს – განცალკევებით (ანუ, საკუთარი რისკის ფასად და საკუთარი პასუხისმგებლობით), არამედ მხოლოდ ერთად. და მეორე: არასოდეს დღეს, არამედ ყოველთვის – ხვალ. იცით, არსებობს ასეთი მოარული ფრაზა: „მაშინ სხვაგვარად არ შეიძლებოდა...“ რატომღაც ვერ ამჩნევენ, რომ ის დროის ნებისმიერ მომენტს განუსაზღვრელად აქცევს. არავინ განსხვავდება სხვისგან – ურიგო უსასრულობა.

–– საყურადღებოა: ჩვეულებრივ, ამ ფრაზიდან ამოიკითხება ზნეობრივი რელატივიზმისა და კონფორმიზმის არაცნობიერი აპოლოგია. თქვენი აზრის შესაბამისად კი ის გვიჩვენებს ცნობიერებაში დროითი „ნიშნების“ არარსებობას; მაშასადამე, – ერთი მეორის ფესვია? მაგრამ, მოდით, მთავარ თემას დავუბრუნდეთ, კულტურის პროფესიონალურ საქმიანობას – რამდენადაც მე მესმის, შემოქმედებითს, სულისა და ადამიანთა აღმშენებელს.

–– სწორედ აქით მივდივარ... რაშია მთავარი სირთულე? გავიმეორებ: არ ჩათვალო საკუთარი თავი უცხადეს მოცემულობად. 

ადამიანი ხომ ფანტასტიურად უძრავი და უჯიუტესად ცბიერი არსებაა. ის ყველაფრისთვისაა მზად, ოღონდ კი მოძრაობაში არ მოვიდეს და საკუთარი თავი კითხვის ქვეშ არ დააყენოს.

–– არ ჩახედოს საკუთარ თავს თვალებში...

–– ...და არ იხილოს იქ მთელი სამყარო – რადგან ის შენში, როგორც ლოკალურ წერტილში, ჰოლოგრაფიულადაა ასახული. დავიმახსოვროთ შინაგანი მოძრაობის მეტაფორა და კვლავ თეატრს მივმართოთ, როგორც სულის მშენებლობის კერძო შემთხვევას (ჩემთვის ეს ასევე ცნობიერების, როგორც ასეთის, პრობლემასაც უკავშირდება). მე ასე ვიტყოდი: ყოველი ნამდვილი თეატრი არის თეატრის კრიტიკა. ჩვენება იმის გამოუსახველობისა, რაც გამოსახულია. იმისა, რისი გამოსახვაც პრინციპში შეუძლებელია, მაგრამ რაც უნდა წარმოიქმნას, რასაც უნდა მიენიჭოს არსებობა და იქნას გაგებული.

–– თუ სწორად მესმის თქვენი, მხედველობაში გაქვთ არა თეატრის რეალისტური შესაძლებლობების უარყოფა, არამედ მოძრაობა ერთგვარი სულიერი რეალობისკენ, რომელიც განსხვავებულ სივრცეებშია ფესვგადგმული.

–– თეატრალური სცენა არის ადგილი არარსებული რეალობის მყოფობისთვის. ამიტომ, ჩემთვის წარმოუდგენელია თეატრი, რომელშიც ხაზგასმული არ არის ხერხი, თვით მსახიობობა. თეატრში ხომ ჩვენ ყოველთვის სხვათა ნიღბებს ვხედავთ. რაღაც არარსებული წარმოდგენილია მარიონეტებით, რომლებიც არ ფარავენ საკუთარ ბუნებას. ეს ცნობიერების ერთგვარი ნეგატივია. სწორედ ამაზე აიგება თეატრი, როგორც სულიერი მუშაობა. ამიტომაც მივმართავ მას ინტელექტუალური და მორალური თვითგარდაქმნის ამოცანებთან დაკავშირებით; თეატრი – ესაა უპირატესად მოძრაობის ხელოვნება. მასში ყველა და ყველაფერი მოძრაობის მდგომარეობაში იმყოფება. ესაა შუქის, ხმისა და სინთეტურად მოძრავი მასის ერთგვარი ნაკადი – თეატრი, რასაკვირველია, ფსიქოლოგიზირებულ დიალოგზე არ დაიყვანება (რაც მან დიდი ხანია, გააცნობიერა), ეს ერთგვარი სივრცითი მოვლენაა.

ამ ყველაფრისა მოაზროვნეს შესაძლოა მხოლოდ შურდეს: მას ესოდენ მძლავრი საყრდენი პრინციპში იგივე ამოცანის გადასაწყვეტად არ გააჩნია. რომელი ამოცანის? მოიყვანო საკუთარი თავი მოძრაობაში, დროდადრო მოიპოვო ის, რისი ფლობა შეუძლებელია. მოცემულ წამს, ადამიანთა, შუქის, ბგერის ამწუთიერი განმარტებით – ჩაეშვა ჭეშმარიტებაში! რათა მომდევნო წამს კვლავ დაეუფლო მას.

კიდევ ერთხელ მივმართავ დოსტოევსკის და თემას მისით დავხურავ. ის, როგორც ავტორი და მოაზროვნე, ასეთი დისკრეტული წამიერი დაბადებებით იბადებოდა თავისი მწერლობის შიგნით. იცით, ვფიქრობ, რომ გრაფომანობა არის მწერლობა, რომლის შიგნით არაფერი ხდება. ხელოვანს კი საკუთარი თვალახელის დაუფლება გამუდმებით უწევს: ყოველ ჯერზე ხელახლა. და სწორედ ასეთი ძალისხმევისა და დაძაბულობის ტალღაზე იქმნება ცხოვრების ის განსაკუთრებული დრო, რომელიც ქრონოლოგიურად კი არ მიედინება, არამედ რომელშიც შენ იმყოფები. იქმნება ცნობიერების დაძაბული ზონა. ასევე განვსაზღვრავდი მე თეატრსაც.

მაგრამ, ვფიქრობ, რომ იგივეა დამახასიათებელი სოციალური და ისტორიული მოვლენებისთვისაც. მაგალითად, შესაძლოა ჩავთვალო, რომ ანტიკური საბერძნეთის ფენომენი არის ფენომენი ყველა ბერძენის მყოფობისა ერთგვარი დაძაბული (და და-კავშირებული) ცნობიერების ზონაში. ბერძნებს მრავალი საშუალება გააჩნდათ ამ დაძაბულობის შესანარჩუნებლად. შემთხვევითი არ იყო, რომ ისინი ფილოსოფოსობდნენ და ტრაგედიებს დგამდნენ – და არც აგორაზე იკრიბებოდნენ შემთხვევით. სწორედ იქ მოხდა სამოქალაქო ცხოვრების კრისტალიზება. ჩვენი უბედურება კიდევ იმაშია, რომ ასეთი აგორა არ გაგვაჩნია.

–– ახლა ის, თითქოს, იქმნება – საჯაროობის სივრცეში, გაზეთებისა და ჟურნალების ფურცლებზე, ტელესტუდიებსა და პარტკონფერენციათა ტრიბუნებზეც კი.

–– საუბარი იმ ადგილის შესახებ არაა, რომელზეც მზა აზრები მიგაქვს, თუმცა ესეც, ანუ გამოხატვის შესაძლებლობა – ფრიად მნიშვნელოვანი რამაა!

ზოგი აზრი (და ალბათ, ადამიანისთვის ყველაზე არსებითი) მხოლოდ აგორაზე იბადება...

–– ამაში ხომ არაა თეატრის სოციალური ფუნქცია, რომელსაც კარგა ხანია უკვე, კათედრა და ტაძარი ეწოდება?

–– დიახ, ვფიქრობ თეატრი ამისათვის არის მოწოდებული. იმ პირობით მხოლოდ, რომ ჩვენ არ ჩავთვლით, თითქოს არსებობდეს მზა ჭეშმარიტება, რომლის გადმოცემა სცენიდან შეიძლება, და გამზადებული მაყურებელი, რომელიც მას ავტომატურად აღიქვამს.

–– და მზა მხატვრული ენა... აი, მაგალითად, საყურადღებო და უკვე თითქმის ქრესტომათიად ქცეული ფილმი „მონანიება“. ის მაქვს მხედველობაში, რაზეც უკვე მრავალი შუბი დაიმსხვრა: ადექვატურია თუ არა მისი თემისთვის ფორმის „სიჭარბე“; და საერთოდ, რას აკეთებს გროტესკული ფორმა იქ, სადაც შესაფერისი – მკაცრი ქრონიკა იქნებოდა...

–– აბულაძე თავსატეხის წინაშე იდგა: როგორ გამოეხატა ბოდვა, რომელიც არა თუ ცხოვრების ნაწილს წარმოადგენდა, არამედ რომელმაც თითქმის ჩაანაცვლა იგი საკუთარი თავით. გარდა „ჩვეულებრივი“ ადამიანური ტანჯვის, ძალადობის და უსამართლობისა სინამდვილეში, ისმის კიდევ დამატებითი ღრჭიალი, რომელიც ტრაგედიას ფარსის ელფერს ანიჭებს. ნუთუ საკმარისი არ არის აქ იმის თქმა, რომ ტირანმა ხელოვანი დაღუპა? როგორ ვაჩვენოთ ეს, რომ ტრაგედია კომედიად არ იქცეს? ის რეფლექსიური განდგომის გზას ირჩევს.

–– და ამჩნევს რეალობაში დემონური მეჯლისის ელემენტებს...

–– და გულწრფელად აიტაცებს მათ, მიდის შეშლილი სინამდვილის თანმიმდევრულ გამეჯლისებაზე. ვფიქრობ, ამაში ის უკიდურესად მართალია. 

დაახლოებით იმავე დროს გვქონდა მცდელობა, მსგავსი პრობლემები თეატრალურ სცენაზე გამოგვეტანა. ისტორია რომელიღაც შუა საუკუნეების ტირანისა (მიუხედავად აღმოსავლური კოლორიტისა, ყველაფერი იოლად იყო საცნობი ქართული ისტორიული მზერისთვის) და ვარსკვლავთმრიცხველის, როგორც სიმბოლო ინტელექტუალისა, რომელიც სხვებზე შორს და ღრმად ჭვრეტს... ხელოვნების ტირანული ჩაგვრა აქ გადმოცემული იყო პირდაპირ და, ერთი შეხედვით, ძლიერად! მე კი უნებურად გავიფიქრე: ნუთუ XX საუკუნის ბოლოს ტირანიისა და აზრის თავისუფლების, სოციალური უსამართლობის პრობლემები ჩვენთვის სამასი წლის წინანდელი პატრიარქალური ცნობიერების დონეზე დგას? ბოლოს და ბოლოს, ეს შეურაცხმყოფელია! 
და მაშინ ეს ნიშნავს, რომ ჩემი ეროვნული კულტურის ჭეშმარიტი პრობლემა ის არის, რომ პოლიტიკური პრობლემები მასში ასეთ დონეზე დგას!

–– ვფიქრობ, ცრუ პირდაპირობა პრობლემების დაყენებისას უკავშირდება მათი აღსაწერი ენის ცრუ პირდაპირობას. ჩვენთან მარტივად მიჩნეული ფორმები (იგივეა, რაც ხელოვანის აზროვნების საშუალებები) უუნარონი არიან ხოლმე, მიგვიყვანონ არატრივიალურ შედეგთან, თუნდაც ემოციურთან. ხოლო თუ მხატვრულ კოდს შევცვლით, შეიცვლება საკვლევი სამყაროს აგებულებაც.

–– ასეთი გზით ვეხმარებით რეალობას, გარდაიქმნას, ამოხტეს გაყინული ფორმიდან, ამ ფორმების განმეორებადობიდან. დღევანდელი დღის მრავალ პრობლემაში შემადგენელი იმდენად მნიშვნელოვანი არ არის, რამდენადაც განმეორებადობა. ასეც კი ვიტყოდი: რუსეთის ცხოვრების მრავალი მოვლენის ურიგო განმეორებადობა, თავის მხრივ, არის რუსული ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი მოვლენა.

საკითხის ასე დასმით რაღაც ახლის დანახვას შევძლებთ სოციალურ რეალობაში. რატომ მეორდება გამუდმებით, ვთქვათ, ცისფერი ქურდბაცაცას ფიგურა ან, როგორც ვარიანტი, იდეური ქურდისა (სხვა სიტყვებით, ანგარებიანი დემაგოგისა)? ამის უკან დგას ფენომენი, რომელსაც მე ვუწოდებდი იდეოლოგიურ კონცესიას საპაიო საწყისებზე, ანუ სრულიად არატრადიციულ წარმონაქმნს, რომლისთვისაც სოციალურ-ეკონომიკურ თეორიას ტერმინებიც კი არ გააჩნია აღსაწერად... პლატონოვმა კი, მაგალითად, დიდი ხნის წინ შეაფასა – მისი ერთ-ერთი გმირი პარტიაში მიისწრაფის ისტერიული ყვირილით: „გამხადეთ პაის წევრი!“ აი, სად აქვს სივრცე თეატრს, თუკი ის შეძლებს ასეთი საგნების დანახვასა და გამოსახვას...

–– გამოდის, რომ წრე შემოვიარეთ და დავუბრუნდით აზროვნების სიზუსტის საკითხს, მის კორექტულობას, როგორც პრობლემების წამოჭრაში, ისე მათ გადაწყვეტასთან მიმართებით.

–– ჩვენ, თითქოს, შეგვწევს უნარი, გამოვიყენოთ პოზიტიური ცოდნის ნაყოფი, მაგრამ საერთოდ არ ვიცნობთ წესებს, რომლებითაც მისი მიღება ხდება. წესები კი ღრმა სულიერ ტრადიციაში, კერძოდ კი განყენებული აზროვნების ტრადიციაშია ფესვგადგმული. კიდევ ერთხელ დავუბრუნდები ჩაადაევს: ის სწორედ სოციალურ-ისტორიულ მოვლენებთან მიდგომისას ითხოვდა მკაცრ აზროვნებას და არა მხოლოდ ემოციებს. როდესაც ის ამბობდა, რომ მწერალი (განვაზოგადოთ – მოაზროვნე, ინტელიგენტი), უპირველეს ყოვლისა, სიმართლითაა ვალდებული სამშობლოს წინაშე, მხედველობაში ჰქონდა პროფესიონალური უნარი, საკუთარი თავი გაეცნობიერებინა საკუთარ განცდებში, – ღირებულისა და, რასაკვირველია, თავისთავად შემავალის ზნეობრივი პიროვნების, მოქალაქის შემადგენელში. მაგრამ ეს არ გვაშორებს აუცილებლობას, გავარკვიოთ, სახელდობრ რა გაღელვებს, რა გახარებს, რა განრისხებს. ეს კი დიდი ხელოვნებაა...

მაგალითად, მე ადამიანურად შემიძლია გავიგო ვიქტორ ასტაფიევის რისხვა, ვხედავ, რომ ის საკუთარი შეგრძნებების შორიახლოს დაიარება, პატიოსანი და გულისხმიერი ადამიანის შეგრძნებებისა, მაგრამ ვერ გარკვეულა მათში, ვერ გაურკვევია მათი ჭეშმარიტი წყარო. მეორე მხრივ, მწერლის პროფესია ხომ ამაში მდგომარეობს. სხვაგვარად – რისთვის წერ?

–– ან, კვლავ განვაზოგადოთ – დგამ სპექტაკლებს, იღებ ფილმებს. ან, მაგალითად, ერთსა და მეორესაც აანალიზებ, თუ არ ცდილობ საკუთარი და სხვისი შეგრძნებების წვდომას. სხვა სიტყვებით, აქ იქმნება კრიტიკის პრობლემაც ამ სიტყვის პირდაპირი პროფესიონალური გაგებით. ჩვენ როგორღაც დაგვავიწყდა, რომ მისი საქმეც პრაქტიკულად ფილოსოფიურია: მოიხელთო და ჩაწვდე ხელოვანის არაცნობიერ იმპულსებსაც კი, გაარკვიო და განმარტო ტიპი აზროვნებისა, რომელიც ყოველი გამოთქმის უკან ვლინდება.

მაგრამ, მოდით, საბოლოოდ ცოდვილ დედამიწას დავუბრუნდეთ და იმას მივმართოთ, რაც ახლა ყველას აწუხებს. რუსული კულტურის კლასიკური კითხვა: რა ვაკეთოთ? რაში უნდა მდგომარეობდეს დღეს კულტურულ-შემოქმედებითი საქმიანობა – არა მხოლოდ შინაგანი სულთშენებისა და ინტელექტუალური განწმენდის, არამედ ხილულ სოციალურ ფორმებშიც?

–– ჩემი აზრით, ჩვენი ერთადერთი ხსნა – მისაწვდომი სოციალური ძალების გამოთავისუფლებაა. ისეთების, როგორებიც იბადებიან და გადაეჯაჭვებიან ერთმანეთს, გამოტოვებენ რა აუცილებელ სახელმწიფოებრივ შუალობას, თანაც, სრულიად განსხვავებული ძალებისა: ფილატელისტთა საზოგადოებიდან თეატრალურ მოღვაწეთა კავშირამდე. უნდა გავიგოთ, რამდენად მნიშვნელოვანია მოცემული კულტურის ადამიანთა უნარი, იცხოვრონ საზოგადოების ისეთ არტიკულაციაში, სადაც შენს გვერდით არსებობს მრავალი დამოუკიდებელი წარმონაქმნი, რომელიც თავისთავად სიცოცხლისუნარიანია, და რომლებსაც სახელმწიფო „შეგნებულად“ არ მართავს. მხოლოდ ასეთ დროს შეიძლება გამოთავისუფლდეს თვითორგანიზებისა და განვითარების უნარი – და სწორედ ამაშია სიცოცხლის ძირითადი თვისება...

–– თქვენი კიდევ ერთ ციტატით დავასრულოთ: „ადამიანები რეალურად, სინამდვილეში იწყებენ სხვაგვარად აზროვნებას – ჯერ კიდევ მანამ, სანამ ამის შესახებ რაიმე ფილოსოფიას გამოიმუშავებენ...“